Bractwo Św. Onufrego przy cerkwi unickiej w Siedliszczu

Artykuł został opublikowany w:
Bractwa religijne w średniowieczu i w okresie nowożytnym (do końca XVIII w.), red.  Dominika Burdzy,  Beata Wojciechowska, Kielce 2014
Rocznik Chełmski 16, tom 16.

STRESZCZENIE

Celem niniejszego opracowania jest ukazanie działalności bractwa św. Onufrego przy cerkwi unickiej pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Onufrego w Siedliszczu w latach 1765-1799. Źródłem wiedzy historycznej są materiały rękopiśmienne bractwa odnalezione w 1984 r. przez ks. Waldemara Ożoga oraz protokół wizytacji kanonicznej, którą z polecenia biskupa Porfiriusza Skarbka Ważyńskiego przeprowadził w 1793 r. ks. Tudor Połuchtowicz.

Bractwo św. Onufrego w Siedliszczu utworzone zostało z inicjatywy ówczesnego właściciela miasteczka Wojciecha Longina Węgleńskiego, pułkownika wojsk koronnych i kasztelana chełmskiego. W dniu 1 kwietnia 1765 r. biskup unicki chełmski Maksymilian Ryłło bractwo zatwierdził i nadał mu statut. Uroczyste wprowadzenie bractwa do cerkwi nastąpiło w czasie misji prowadzonych przez  o.o. bazylianów zamojskich 15 maja 1765 r. W latach 1765-1769 do siedliskiej konfraterni należało 476 osób, w tym 295 kobiet. Stanowili je katolicy obydwu obrządków, niezależnie od pochodzenia, stanu majątkowego i narodowości

Bractwo odegrało ważną rolę w życiu społeczności lokalnej. Znacznie przyczyniło się do ukształtowania  życia religijnego, pogłębienia wewnętrznej pobożności i podniesienia poziomu moralnego mieszkańców Siedliszcza i okolic.

Święty Onufry Onuphrius – żyjący na początku IV wieku święty Kościoła katolickiego i Cerkwi prawosławnej pustelnik. Według apokryfów był synem perskiego władcy. Miejscem jego zamieszkania i działalności były tereny dzisiejszego Egiptu. [Żródło:Wikipedia]

Popularną formą stowarzyszania się wiernych świeckich kościoła unickiego, rzymskokatolickiego, a także Cerkwi Prawosławnej w XVIII w. były bractwa religijne. Realizowały różne cele, spośród których priorytetem były cele religijne i dobroczynne, rzadziej oświatowe. Miały konkretne, określone w statucie zadania, co sprzyjało umacnianiu więzi lokalnych i pobudzało do aktywności. W kościele unickim to wierni świeccy prosili miejscowego biskupa o pozwolenie na powołanie bractwa. Zwykle, po aprobacie Stolicy Apostolskiej, biskup wyrażał zgodę, nadawał statut i udzielał jego członkom odpustu zupełnego. Bractwa powstawały przy klasztorach i parafiach, bardzo często pod wezwaniem popularnego wówczas św. Onufrego czczonego przez unitów i prawosławnych.

Konfraternie takie powstały m.in. przy cerkwi unickiej Wniebowstąpienia Pańskiego w Zamościu (1720), przy cerkwi bazyliańskiej w Warszawie (1745), przy cerkwi Przemienienia Pańskiego w Jarosławiu (1749), a także przy parafii unickiej w Lublinie (1752). W XVIII w. kult św. Onufrego był bardzo rozpowszechniony w unickiej diecezji chełmskiej, czego przykładem jest powołanie do życia w 1765 r. Bractwa św. Onufrego w parafii unickiej pod wezwaniem N. M. Panny Wniebowziętej i św. Onufrego w Siedliszczu nad Wieprzem, a także w wielu innych miejscowościach.

Na dwa bardzo wartościowe dokumenty dotyczące bractwa udało się natrafić ks. Waldemarowi Ożogowi w 1984 r. Były to manuskrypty zawierające akt erekcyjny, statut, teksty modlitw w jęz. łacińskim – Sancti Onuphrii i Oremus, tekst przysięgi osoby wstępującej do bractwa, tekst mowy wygłaszanej przez promotora po zaprzysiężeniu Post factum Professionem Promotor dicit, skrócony tekst statutu Obligcye Brackie, protokół przychodów i rozchodów z 1766 r., spis jego członków za lata 1765-1848, spis członków bractwa posiadających własne świece za lata 1803-1842 oraz protokoły sesji brackich z 1772, 1774 i 1776 r. Obydwa te rękopisy okazały się egzemplarzami unikatowymi, nie notowanymi w jakichkolwiek bibliografiach[1]. Źródłem wiedzy o bractwie św. Onufrego w Siedliszczu jest protokół wizytacji kanonicznej, którą z polecenia biskupa Porfiriusza Skarbka Ważyńskiego przeprowadził w 1793 r. ks. Teodor Połuchtowicz[2].

Dokładne okoliczności powstania bractwa nie są znane. Wydaje się, że znaczny wpływ mogła mieć osoba ks. Maksymiliana Ryłły oraz Wojciecha Longina Węgleńskiego - właściciela Siedliszcza.

który w 1756 r. został mianowany przez króla Augusta III Sasa unickim biskupem chełmskim. Nowy biskup wykazał się dużą aktywnością: zatroszczył o rozwój sieci parafialnej, dokończył budowę katedry chełmskiej, wybudował gmach seminarium duchownego w kompleksie cerkwi św. Mikołaja, przeprowadził osobiście w latach 1759-1762 bezprecedensową wizytację diecezjalną w czasie której zwizytował około 547 świątyń[3]. W 1760 r. biskup M. Ryłło wizytował cerkwie leżące w dobrach ówczesnego właściciela Siedliszcza Wojciecha Longina Węgleńskiego, w Bezku i w Mogielnicy[4].

Pułkownik husarii Wojciech Longin Węgleński herbu Szreniawa z krzyżem, ostatni kasztelan chełmski kupił majątek Siedliszcze w 1758 r. od Wacława Rzewuskiego, hetmana wielkiego koronnego. Nowy właściciel podjął kilka inicjatyw m.in. poczynił starania o lokację miasta (1760)[5], wybudowanie dworu dla siebie i dla rodziny oraz towarzyszącej zabudowy gospodarczej (1668-1664), wybudowanie kościoła (1764), założenie parafii oraz utworzenie bractwa religijnego (1765). 

Rzeka srebrna w polu czerwonym w skos, czyli jak S przewrócone płynąca. Na hełmie lew bez korony między dwiema trąbami myśliwymi, u każdej z nich cztery dzwonki wiszą.() Jedni go familianci tak zażywają, że na wierzchu rzeki kładą krzyż i to zowią Śreniawa, drudzy bez krzyża rzekę noszą i chcą to mieć Drużyną. Inni () lwa na hełmie nie zażywają, ale tylko same trąby. [Kasper Niesiecki, Herbarz, VIII, 468-469]

Historyczny fakt powstania miasta spowodował napływ nowych osadników, którzy zachęceni przywilejami chętnie zaczęli się osiedlać w Siedliszczu. Rozwinęło się rzemiosło i handel, zwłaszcza solą, wołami, zbożem, produktami rolnictwa i lasu oraz handel jarmarczny^[6]. W 1782 r. Siedliszcze było miejscowością o zróżnicowanej strukturze wyznaniowej i narodowościowej. W miasteczku przeważała ludność wyznania unickiego, coraz większy udział liczebny miała ludność wyznania mojżeszowego, natomiast ludność rzymskokatolicka stanowiła mniejszość i mieszkała podobnie jak ludność ruska głównie w okolicznych wsiach należących do dóbr Węgleńskich.

W. L. Węgleński jako wyznawca religii rzymskokatolickiej należał do parafii św. Jana Chrzciciela w Pawłowie, miasta leżącego 6 km na południe od Siedliszcza. Pierwotnym zamiarem dziedzica było więc wybudowanie kościoła rzymskokatolickiego^[7]. Świątynia, wraz z plebanią wzniesiona została w 1764 r. Jednakże biskup chełmski rzymskokatolicki Walenty Wężyk, nie godząc się na zbyt niskie jej uposażenie odmówił poświęcenia. W tej sytuacji W. L. Węgleński poprosił o spełnienie posługi M. Ryłłę. Biskup przychylił się do prośby fundatora i cerkiew poświęcił 7 lipca 1764 r. Erygował też parafię p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i św. Onufrego. Uposażenie cerkwi stanowiła dziesięcina snopowa i 3 pola: w Woli Korybutowej, „na Janowicy” i w Siedliszczu przy gościńcu do Pawłowa. W 1780 r. W. L. Węgleński za zgodą biskupa chełmskiego M. Ryłły zamienił parafii dziesięcinę na uposażenie pieniężne w wysokości 100 złp rocznie i wymienił pole w Woli Korybutowej, jako zbyt odległe, na pole w Siedliszczu przy gościńcu do Kamionki^[8]. Wraz z rozbudową Siedliszcza wzrosło jego znaczenie w eparchii chełmskiej. W maju 1795 r. na synodzie w Pokrówce diecezja chełmska podzielona została na 10 dekanatów. Jednym z dekanatów został dekanat siedliski, który liczył 16 parafii. Funkcję dziekana powierzono ks. Bazylemu Ławrysiewiczowi, parochowi kańskiemu^[9].

W 1765 r. W. L. Węgleński zrealizował pomysł założenia bractwa. W dniu 1 kwietnia 1765 r. biskup M. Ryłło „na gorące żądania W.W. Woyciecha I Marianny z Zakrzewskich Węgleńskich” zatwierdził bractwo Świętego Onufrego „Królewica Perskiego Pustelnika Wielkiego Patrona Doświadczonego przy cerkwi Siedliskiey”^[10]. Uroczyste wprowadzenie bractwa do cerkwi w Siedliszczu nastąpiło w czasie misji prowadzonych przez o.o. bazylianów zamojskich 15 maja 1765 r. Bazylianie w latach 1762-1788 prowadzili ożywioną działalność religijną i często byli zapraszani do prowadzenia misji^[11].

Ważną kwestią bractw religijnych były nadawane przez papieży i biskupów indulgencje. Świadczyły one o atrakcyjności bractw, przyciągały nowych członków do konfraterni, wytwarzały świadomość wspólnoty i integrowały społeczność bracką^[12]. Bractwo w Siedliszczu stosowne indulgencje otrzymało „od stolicy Apostolskiey” dnia 1 kwietnia 1765 r. Odpust zupełny bracia uzyskiwali w święta patronalne - w uroczystość świętych Apostołów Piotra i Pawła, św. Anny, na Boże Narodzenie i w Święto Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny „według Ruskiego Obrządku Przypadające”. Niestety tekstu bulli nie wpisano to księgi konfraterni. Przełożonym konfraterni – promotorem został miejscowy paroch. 

Społeczność nowego bractwa stanowiła ludność wyznania unickiego oraz rzymskokatolickiego. Trudno precyzyjnie określić ilu w tym czasie w Siedliszczu było unitów, ponieważ źródła podają różną ich liczbę. 
 W protokole sporządzonym przez biskupa M. Ryłłę w 1765 r. zamieszczono wpis informujący, że w tym czasie w parafii było „Ludzi do Spowiedzi sposobnych około 300”[13]. Z zapisów wizytacyjnych ks. Juliana Szporinga z 1779 r. wynika, że w miasteczku Siedliszcze oraz w okolicznych wsiach było 160 wiernych[14]. Sporządzony przez Mikołaja Wicińskiego inwentarz dóbr miasteczka z lat 1782-83 wymienia 23 domy chrześcijańskie, a także 14 domów żydowskich^[15]. Do głównych zajęć mieszkańców należała uprawa roli, handel oraz rzemiosło (piekarze, smolarze, stelmachowie).

Tabela 1. Liczba braci przyjętych do bractwa św. Onufrego w Siedliszczu
w latach 1765-1799

Lata	Liczba członków
	Kobiet	Mężczyzn	Wpis nieczytelny	Ogółem
1765-1768	154	95	5	254
1769	38	17	-	55
1782	2	1	-	3
1784	2	1	-	3
1785	10	10	-	20
1786	3	2	-	5
1787	4	3	-	7
1788	15	4	-	19
1789	9	4		13
1790	8	7	-	15
1791	-	2	-	2
1792	23	15		38
1795	-	2		2
1796	9	5		14
1797	10	4		14
1799	8	4	-	12
				476

Źródło: Księga Bractwa św. Onufrego w Siedliszczu

Konfraternia szybko zyskała popularność wśród wiernych. W latach 1765-68 przystąpiło do niej 254 osoby, w tym 154 kobiety. Od chwili powstania bractwa do końca XVIII w. do księgi brackiej wpisano 476 osób, w tym 295 kobiet, co stanowi ok. 62%. Na podstawie katalogu bractwa można stwierdzić, że wpisani byli katolicy obydwu obrządków, osoby stanu szlacheckiego, rzemieślnicy, kupcy i chłopi.

Członkami konfraterni św. Onufrego byli przedstawicie rodziny Węgleńskich: W. L. Węgleński - podstoli buski (1740-1746), pułkownik chorągwi husarskiej buławy polskiej korony, stacjonującej w Siedliszczu, kasztelan chełmski (1766-1786), starosta długoleński (1762), jego żona Maryanna z Zakrzewskich Węgleńska, jego synowie - Antoni Leopold Węgleński, starosta chełmski (1769-1795), sędzia pokoju powiatu chełmskiego, Onufry Węgleński, podstoli chełmski (1778-1786), chorąży krasnostawski (1786-1790) i chełmski (1790-1795), Karol Węgleński, szambelan królewski, podczaszy krasnostawski (1787-1790), stolnik krasnostawski (1790-1798) i Franciszek Węgleński[16].

Członkowie stanu szlacheckiego to: Cecylia z Zagureckich Boska, Maryanna Zakrzewska, Justyna Łopuska, Magdalena Nowicka, Katarzyna Świerska, Anna Świrska, Kajetan Andrzejowski, Pelagia Wisłocka, Teodor Horecki, Jadwiga Trzebińska, Ignacy Zbyszewski, Maryanna Więckowska, Franciszka Wicińska.

Do bractwa przynależały też osoby pełniące ważne funkcje urzędnicze, m.in. Józef Gąsiorowski skarbnik nowogrodzki, Andrzey Swaryczewski skarbnik Żytomirski oraz Mateusz Świerski cześnik krasnostawski i pisarz chełmski. Jedynym duchownym zapisanym do księgi bractwa był ks. Józef Probitowski^[17]. Do konfraterni przystępowali wierni rodzinami. W katalogu brackim występowały rodziny: Archimowiczów, Gidzińskich, Gołębiowskich, Janickich, Krynickich, Nazarewiczów, Wicińskich i innych.

Funkcjonowanie bractwa regulował nadany 15 maja 1765 r. przez M. Ryłło statut bractwa. Tekst statutu wpisany został do księgi brackiej przez pisarza Szymona Przychodzkiego. Na pierwszej stronie księgi widnieje napis BRATSTWO Królewica Perskiego Pustelnika Wielkiego Patrona Doświadczonego ONUFREGO S. Statut zawierał 15 artykułów i poprzedzony został długim wstępem informującym o intencjach rodziny Węgleńskich  następującej treści:

Na gorące żądania W.W. Woyciecha I Marianny z Zakrzewskich Węgleńskich Podstolich Buskich – Pułkownikowstwa wielkiej Buławy Koronney dziedziców Siedliszcza Od stolicy Apostolskiey Roku 1765 Dnia 1 Kwietnia z Czworakimo w Roku przypaść maiącym Zupełnym Odpustem. Znany wicic w Uroczystości SS Apostołów Piotra i Pawła, Anny S, Narodzenia Chrystusowego, y Oczyszczenia Nayss. Maryi Panny według Ruskiego Obrządku Przypadające Nadane od J.W.Imc X Maksymiliana RYŁŁY biskupa Chełł. y Bełł Diecezyi Roku tegoż POTWIER^ooEGO I do cerkwi Siedliskiey, w czasie Missyi W.W.O.O. Bazylianów Zamoyskich Odprawujący się przez tutey … O.O. Missionarzów Procesionalnie Dnia 15 Maj. 1765 WPROWADONE

Statut określał bractwo jako „zgromadzenie Pobożnych wiernych Swoich, w którym Bóg obrał sobie mieszkanie”. Większość artykułów dotyczyła funkcjonowania konfraterni. Artykuł 1. określał wymagania, jakie powinien spełnić kandydat przed wstąpieniem do bractwa.  Artykuł 2. przypominał o obietnicy „Bogu uczynioney Matce Jego Najświętszey y Świętemu Onufremu”. Służyć temu miało cnotliwe zachowanie i gorliwość w odmawianiu codziennej modlitwy. Artykuły 3. i 4. nakazywały uczestniczenie przy zapalonych świecach w Jutrzni - porannej modlitwie Kościoła oraz „asystowania parami z zapalonymi świecami” w nocnych Liturgiach. W Artykule 5. zamieszczono wykaz świąt podczas których można uzyskać odpustu zupełnego. Artykuł 6. zawierał nakaz przestrzegania norm moralnych, wystrzegania się „zwadek, Słów zelżywych, pogardzenia między Sobą”. Artykuł 7. precyzował uczestnictwo konfraterni w ceremoniach pogrzebowych, a w szczególnych przypadkach zalecał pochowanie zmarłego z własnych funduszy. Artykuł 8. dotyczył asystowania przy księdzu w ramach posługi dla chorych. Artykuły 9. i 10. przedstawiały sposób wyłaniania zarządu konfraterni i określały jej główne zadania. Artykuł 11. określał skład i zadania zarządu złożonego z dwóch starszych braci, prowizora dwóch „Zakrystyanów albo Szafarzów”, dwóch chorążych oraz dwóch „Kwestarzów albo Proszaków”. W artykule 12. konfraternia powierza obowiązek prowadzenia dwu ksiąg brackich starszym braciom - pierwszej „w któreyby Imiona y Przezwiska były wpisuiących się W Bractwo wpisane”, druga zaś stanowiłaby rejestr przychodów i rozchodów.  Trzy ostatnie artykuły, od 13. do 15., precyzowały ogólne zasady organizacyjne, częstotliwość i porządek spotkań, przedmiot rozmów, rozliczenie z powierzonego majątku itp.

W statucie nie było zapisu o obowiązku płacenia składek z racji przynależności do konfraterni. Wydaje się zatem, że nie przewidywano opłat związanych z wstąpieniem i funkcjonowaniem w bractwie. Podstawę funduszów podobnie jak w innych konfraterniach tego okresu stanowiły zatem kwesta i dobrowolne ofiary^[18].

Członkiem konfraterni mogła być każda osoba niezależnie od pochodzenia, stanu majątkowego i narodowości. Wstąpienie do bractwa łączyło się z odpowiednim przygotowaniem duchowym oraz z uroczystym ceremoniałem (liturgia z udziałem kapłana i członków bractwa), który drobiazgowo określono w ustawach^[19]. Osoba wstępująca do bractwa musiała dostąpić odpustu zupełnego i „z należytym przygotowaniem Spowiedź Świętą odprawić” oraz przyjąć „Najświętszą Ciała y Krwie Pańskiey Kommunię”. Po skończonym nabożeństwie w obecności księdza, obowiązkiem kandydata było złożenie wyznania wiary, a następnie przysięgi na Ewangelię. Oto tekst przysięgi „wpisywania nowych członków do bractwa św. Onufrego w Siedliszczu”:

Wyznawco Boski y Przedziwny Pustelniku Onufry Święty Ja N. N. od Dnia Dziesiejszego y ninieyszey godziny aż do Ostatniego Skonania mego, biorę Sobie Ciebie za Patrona y osobliwszego Przyczynee przed Bogiem prosząc Cię pokornie abyś mi we wszystkich potrzebach, proźbach y utrapieniach y przypadkach moich raczył bydź Opiekunem y Obroncą. A iakoś przyobiecał że ktokolwiek przez Twoie przeważną przyczynę prosić będzie to nieochybnie otrzyma ile do zbawienia Dusznego u Boga Wszechmogącego, proszę Cię za tym Onufry Święty, ażeby :(: gdy w Regestr Bractwa twego wpisuię się :( byłem wpisany do xiąg Żywota wiecznego, oraz proszę Cię abym się stał uczestnikiem Zasług Twoich, y żeby za twoią przyczyną do Boga Dusza, Ciał, Serce, zmysły y wszystkie sprawy moie były rządzone ku Chwale Boskiey y zbawieniu memu. Amen

Po złożeniu przysięgi i okropieniu wodą święconą kapłan przypominał tekst tzw. „Obligacyi Brackich”. Był to spis powinności koniecznych do spełnienia przez każdego członka konfraterni. Ich kolejność przedstawiała się następująco:

1 Spowiedź y komunia przy w pisaniu się dla odstąpienia Odpustu zupełnego odprawione bydź maią,

2-do Co dzień ile bydź może trzy razy Oycze Nasz, y tyleż Zdrowaś Marya, y raz Wierzę w Boga Oyca: wyciągnąwszy w górę ręce mówić, dla uproszenia sobie Łaski od Boga wszelkiey przez przyczynę Onufrego Świętego

3-tio Trzy Poniedziałki w Roku pościć, y z tych w którykolwiek Spowiedz y Komunią Nayświętrzą odprawić na Honor Onufrego Świętego

4-tio Starać się cokolwiek dobrego uczynić na Honor Onufrego S-go naprzykład słuchać Mszy Świętey w Poniedziałki, ieśli to być może, osobliwie iednak w samą Uroczystość Onufrego Świętego na SS. Piotra y Pawła Apostołów, na św. Annę, na Boże Narodzenie, y na Oczyszczenie Panny Maryi Spowiedź y Komunia zaleca się dla dostąpienia Odpustu.

5-to Jałmużny, Posty, umartwienia, służenie Chorym, Więźniom, y inne różne, tak heroiczne cnoty jak miłosierne Uczynki ile może kto kiedy niech nie odpuszcza

Potwierdzeniem aktu przystąpienia do bractwa było wpisanie nowo przyjętego członka do księgi brackiej. Od tego momentu do obowiązków każdego brata należało udzielanie pomocy księdzu proboszczowi, a w szczególności opiekowanie się świątynią. Ponadto bracia zobowiązani byli do uczestnictwa w „schadzkach”, składania ofiar do skrzynki brackiej, a także do kwestowania dla biednych.

Bractwo św. Onufrego w Siedliszczu było organizacją hierarchiczną. Najwyższą władzę pełnił kapłan „własny ich paroch”. Pomocą służyli mu dwaj starsi bracia, prowizor, dwóch zakrystian lub szafarzy, dwóch chorążych, dwóch kwestarzy lub proszaków. Wszyscy pochodzili z wyboru.

Starsi bracia decydowali w sprawach finansowych, dysponowali zgromadzonymi dobrami - pieniędzmi, fantami oraz gruntami ornymi. Sprawowali nadzór nad przyjmowaniem nowych członków do konfraterni. W przypadkach naruszenia dyscypliny brackiej to na nich spoczywał obowiązek sądzenia i karania niepokornych w służbie braci „byle w Bogu i z miłości nie znienawiści”. Zadaniem starszych braci było też prowadzenie przez nich dwóch ksiąg, pierwszej w której wpisywano nazwiska braci  i drugiej, która stanowiła rejestr składanych ofiar. Jedną z ksiąg przechowywano w cerkwi, drugą zaś w mieszkaniu braci „proszaków”. Jedyną formą nadzoru nad poczynaniami starszych braci był obowiązek składania raz do roku relacji o stanie majątkowym bractwa.

Nad sprawami ekonomicznymi bractwa czuwał prowizor, czyli ekonom generalny. Do jego obowiązków należało prowadzenie księgi przychodów i rozchodów. Do zadań zakrystiana należało utrzymywanie porządku w kościele i zakrystii, troska o dobry stan naczyń liturgicznych, przyozdabianie ołtarza, oświetlenie i pomoc kapłanowi podczas odprawiania nabożeństw. Zadaniem chorążych było przygotowanie procesji i niesienie podczas nich chorągwi. Obowiązkiem braci młodszych było bicie w dzwony oraz sprzątanie świątyni. Funkcja kwestarza (proszaka) polegała na zbieraniu datków, pieniędzy i fantów. Zbierając datki posługiwano się woreczkiem lub puszką. Kwestowano zarówno w cerkwi jak poza jej murami, na siedliskich ulicach, podczas targów i jarmarków. Dodatkowym obowiązkiem kwestujących była zbiórka funduszy wyznaczonych przez hierarchów kościelnych, najczęściej biskupa.

Tabela 2. Osoby pełniące funkcje w bractwie św. Onufrego w Siedliszczu w latach 1772-1776

Funkcja	Imię i nazwisko
Starsi bracia	Hryc Bartniczuk, Józef Krzysiuk, Stefan Leniowski
Prowizorowie	Franciszek Telczer, Grzegorz Bartniczuk
Zakrystianie	Praxeda Łuciuwna, Ignacy Krzusiuk, Jan Popik, Anastazya Sławińska,
Chorążowie	Michał Hołub, Misko Hołub
Kwestarki i „do niesienia obrazu”	Maryanna Ciurytówna, Maryanna Dobrowolska Praxeda Popikuwna, Maryanna Truśkiewiczowa, Magdalena Krzysiukówna
Starsza siostry	Anna Ziembłowska, Marya Jagnicka
Osoby „do niesienia krzyża”	Piotr Poliszuk, Demetry Nazar

W księdze brackiej znajdują się wpisy dotyczące przychodów pochodzących z kwestowania np. „w Roku 1766 dnia 20 iullyi wedle Kalendarza Polskiego wziąłem za questa w Cerkiew złotych 5 zielą ytem wziąłem Logju put kamienia y questa groszy 20” oraz dobrowolnych ofiar np. „Ja Ludwik Szymański Daje Za Dusze Zmarłe które Żadnego a Żadnego niekde ratunku niemaią Bylle mater Ano Domi 1769”. Inny wpis informuje, że „do Bractwa S. Onufrego jmć Pan Czarnisky jędrzey odał in dusze żyjących y Umarłych”.

Kandydatom do zarządu bractwa stawiano warunek nienagannego życia moralnego, uczciwości, sumienności, trzeźwości i pobożności. Zwykle do władz bractwa powoływano ludzi starszych, doświadczonych, szanowanych w społeczności lokalnej. Kadencja władz trwała jeden rok^[20].

Dniem elekcji w bractwie był poniedziałek Troycy Przenayświętszey^[21]. Po nabożeństwie popołudniowym wszyscy członkowie konfraterni zbierali się w cerkwi, gdzie w obecności parocha przeprowadzano wybory. W pierwszej kolejności wybierano starszych braci, później osoby na pozostałe urzędy. Po wyborach następowało oficjalne zaprzysiężenie zarządu. Do złożenie przysięgi zobligowani byli starsi bracia, promotorowie, szafarze i proszacy. W statucie bractwa zamieszczono następujący tekst przysięgi:

Ja N. N. przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu w Troycy Swietey Jedynemu Iż porucony Mi Urząd w Bractwie doroczny wiernie, sprawiedliwie, Bogobojnie, pilnie sprawować będę powinien, takimi Panie Boże dopomóż y ta Święta Ewangelia.

Po wyborach, zarząd bractwa mógł przystąpić do pełnienia swoich obowiązków. W trakcie rocznej kadencji statut zobowiązywał zarząd do zwoływania czterech obowiązkowych spotkań w ciągu roku. Po spotkaniu w dniu wyborów (w poniedziałek po Święcie Trójcy Przenajświętszej), kolejne spotkanie odbywało się podczas święta Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii, później spotykano się jeszcze w czasie drugiego dnia Świąt Bożego Narodzenia oraz podczas Święta Zwiastowania Marii Panny. Pozostałe spotkania odbywały się przynajmniej raz w miesiącu, na których zgłaszano chętnych do uczestniczenia w comiesięcznych Mszach św., odprawianych w środy za żyjących, a w soboty za zmarłych braci.

Zebrania brackie odbywały się według określonego porządku. Po przemowie parocha dyskutowano o sprawach bieżących parafii, a więc o wystroju świątyni, planowanych i przeprowadzanych remontach. Dyskutowano też o sprawach porządkowych – nałożonych karach dyscyplinarnych, zakupach wosku do wyrobu świec, ostatnich pochówkach itp. Zdarzało się, że podczas spotkań brackich pozbawiano członkostwa. W księdze znajdują się trzy protokoły ze schadzek brackich.

Schadzki bracki odbywały się w miejscowej cerkwi. Świątynia ta znajdowała się w centrum Siedliszcza, ok. 1 km od dworu rodziny Węgleńskich. W badaniach archiwalnych nie natrafiono na przekaz pozwalający w pełni odtworzyć wygląd tej budowli. Krótki jej opis sporządzony podczas wizytacji w 1793 r. przedstawia następujący obraz świątyni:

Cerkiew Siedliska Drewniana na podmurowaniu opatrzona dobrym dachem, w niey okien 7 w drzewo oprawnych potrzebujące reparacyi, z Których iedne w Zakrystyi iest z Kratą Żelazną – Drzwi 4ro na Zawiasach i hakach Żelaznych, z Których dwoie z Zamkami Wnętrznymi, a dwoie w Kruchcie bez żadnych Zamków. Utrzymuie się ochędożnie.Cmentarza Ogrodzenie reparacyi potrzebuie. Dzwonica osobno zbudowana, na niey Dzwonów 3 i w Kopule cerkiewney 1[22].

Wewnątrz cerkiew posiadała trzy ołtarze - dwa boczne i jeden środkowy (główny). W ołtarzu głównym znajdował się obraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, w ołtarzach bocznych były obrazy Błogosławionego Męczennika Św. Onufrego oraz Pana Jezusa Ukrzyżowanego. Cerkiew siedliska nie posiadała ikonostasu. Przy wejściu do świątyni ustawiano kropielnicę, a w środku na wzór łaciński wybudowano ambonę^[23]. W pobliżu cerkwi znajdowała się plebania oraz ogród dla księdza i służby kościelnej. Cerkiew siedliska przetrwała do 2 kwietnia 1882 r. kiedy to uległa zniszczeniu podczas pożaru miasteczka^[24].

Bractwo św. Onufrego, które funkcjonowało przez 77 lat (1765-1848) spełniło ważną rolę w życiu religijnym i społecznym mieszkańców Siedliszcza i okolicznych miejscowości. Znacznie przyczyniło się do ukształtowania ich życia religijnego, pogłębienia wewnętrznej pobożności i podniesienia poziomu moralnego. W swych szeregach skupiło ludzi różnych stanów, ważnych zarówno dla ziemi chełmskiej jak i dla Rzeczpospolitej. Dla „bogatszej” części społeczeństwa dawało możliwość potwierdzenia swojego prestiżu i pozycji społeczno-majątkowej, dla biednych i chorych stanowiło wsparcie w trudnych momentach ich życia.

Poszerzenie podstawy źródłowej, zwłaszcza o wizytacje z XVIII w., księgi grodzkie chełmskie, krasnostawskie i lubelskie może wnieźć uzupełnienia informacji odnośnie działalności bractwa św. Onufrego w Siedliszczu.

Bibliografia

W. Bobryk, Duchowieństwo unickiej diecezji chełmskiej w XVII w., Lublin 2005.

F. Braniewski, Historia rodziny Węgleńskich, „Echo Częstochowskiej Pani”, Nr 9, 2002.

A. Bruździński, Bractwa religijne w siedemnastowiecznym Krakowie. [w:] Historia świadectwem czasow. Księdzu profesorowi Markowi Tomaszowi Zahajkiewiczowi. Pod red. W. Bielaka, S. Tylusa SAC. Lublin 2006.

A. Gątarczyk, Dzieje parafii unickiej w Radzyniu Podlaskim, Radzyński Rocznik Humanistyczny, T. 6, 2008.

A. Gil, Chełmska diecezja unicka, Lublin 2005.

B. Jegiełła, Jarosławska cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego jako cel turystyki religijnej i kulturowej, Zeszyty Naukowe nr 1, Jarosław 2010.

W. Kołbuk, Ustawy i statuty unickich bractw cerkiewnych, [w:] Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, red. R. Łużny, Kraków 1994.

H. Krukowski, Niedziela nr 42 (474) – 21 Października 2007. Edycja Zamojska.

H. Krukowski, Siedliszcze – dzieje parafii katolickiej, Lublin 2000.

B. Lorens, Bractwa cerkiewne w eparchii przemyskiej w XVII i XVIII wieku, Rzeszów 2006

B. Lorens, Bractwo św. Onufrego przy cerkwi bazyliańskiej w Warszawie w latach 1745-1861, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej. - R. 58, nr 1 (2010).

A. Mironowicz, Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej, Białystok 2003.

B. Stanek-Lebioda: Siedliszcze – studium historyczno-urbanistyczne, Lublin 1988.

P. Sygowski, Unicka diecezja chełmska w protokołach wizytacyjnych biskupa Maksymiliana Ryłły z lat 1759-1762, [w:] Polska - Ukraina 1000 lat sasiedztwa, red. S. Stepien, t. 5.

A. Szykuła, Folwark w Mocówce koło Zamościa. Przyczynek do badań nad kultura materialną o.o. bazylianów zamojskich pod koniec XVIII i na początku XIX w. Radzyński Rocznik Humanistyczny 2009. Tom 7B. Zimmer, Miasta Ziemi Chełmskiej od XIII do poł. XIX w. (w zarysie), Lublin 1993.

B. Szady, System beneficjalny Diecezji Chełmskiej w latach 1600-1621, Roczniki Humanistyczne, T. XLV, 1997.

M. Trojanowska, Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, Warszawa 2003.

M. Trojanowska, Dokumenty prezent na unickie beneficja parafialne w XVII i XVIII wieku, Wschodni Rocznik Humanistyczny Nr 1, 2004.

D. Wereda, Z dziejów unickiej parafii w Przegalinach, Radzyński Rocznik Humanistyczny, T. 2, 2002.

---

[1] W 1984 r. Odpis Ksiąg Brackich (dalej: OKB) sporządził Feliks Braniewski, nauczyciel historii Liceum Ogólnokształcącego w Siedliszczu, regionalista.

[2] APL, ChKGK, sygn. 135, s. 93.

[3] P. Sygowski, Unicka diecezja chełmska w protokołach wizytacyjnych biskupa Maksymiliana Ryłły z lat 1759-1762, red. S. Stepien, t. 5, Przemyśl 2000, s. 233.

[4] APL, ChKGK, sygn. 110, s. 170-171.

[5] W 1760 r. przywilej lokacyjny dla Siedliszcza nadał król August III Sas.

[6] B. Zimmer, Miasta Ziemi Chełmskiej od XIII do poł. XIX w. (w zarysie), Lublin 1993, s. 49.

[7] Tam, s. 11.

[8] APL, Księgi grodzkie chełmskie, RMO, sygn.. 20262/178. K. 1142-1142v.

[9] A. Gil, Chełmska diecezja unicka 1596-1810. Dzieje i organizacja, Lublin 2005, s. 173,174.

[10] H. Krukowski, Siedliszcze - dzieje parafii katolickiej, Lublin 2000, s. 16-17.

[11] A. Szykuła, Folwark w Mocówce koło Zamościa. Przyczynek do badań nad kultura materialną o.o. bazylianów zamojskich pod koniec XVIII i na początku XIX w. Radzyński Rocznik Humanistyczny 2009. Tom 7, s. 54.

[12] B. Lorens, Bractwa cerkiewne w eparchii przemyskiej w XVII i XVIII wieku, Rzeszów 2006, s. 100.

[13] APL, ChKGK, sygn. 110, s. 100.

[14] APL, ChKGK, sygn. 127, s. 92.

[15] B. Stanek-Lebioda, Siedliszcze – studium historyczno-urbanistyczne, Lublin 1988, s.12.

[16] F. Braniewski, Historia rodziny Węgleńskich, „Echo Częstochowskiej Pani”, Nr 9, 2002, s. 19.

[17]Proboszcz Józef Probitowski zmarł 14 marca 1824 r.

[18] B. Lorens, Bractwo św. Onufrego przy cerkwi bazyliańskiej w Warszawie w latach 1745-1861, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej. - R. 58, nr 1 (2010), s. s. 45,

[19] W. Kołbuk, Ustawy i statuty unickich bractw cerkiewnych, [w:] Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów słowiańskich, red. R. Łużny, Kraków 1994, s. 331.

[20] B. Lorens, Bractwa cerkiewne w eparchii przemyskiej w XVII i XVIII wieku, Rzeszów 2006, s. 124.

[21] Według tradycji wschodniej Święto Trójcy Przenajświętszej obchodzone jest w niedzielę Pięćdziesiątnicy.

[22] APL, ChKGK, sygn. 135, s. 82.

[23] W. Bobryk, Duchowieństwo unickiej diecezji chełmskiej w XVII w., Lublin 2005, s. 167

[24] H. Krukowski, Siedliszcze – dzieje parafii katolickiej, Lublin 2000, s. 18.